اتوکلاو

اتوکلاو یکی از واجب‌ترین تجهیزاتی است که باید در هر مرکز درمانی یا آزمایشگاهی وجود داشته باشد. اتوکلاو‌ها جزء اولین وسایل آزمایشگاهی هستند که برای استریل کردن مواد و وسایل ازمایشگاهی مورد استفاده قرار می‌گیرند. مکانیسمی که این وسایل برای فرایند استریل استفاده می کنند، به کمک افزایش دما می باشد.

با توجه به اینکه این وسایل برای پاک کردن میکروارگانیسم‌ها از مواد ازمایشگاهی کاربرد دارند، در حال حاضر افزایش دما بهترین روش برای از بین بردن این میکروارگانیسم‌ها می باشد، پس اگر به دنبال خرید یکی از این تجهیزات شگفت انگیز می‌گردید، قبل از هرچیز باید از اینجا راهنمای خرید اتوکلاو را مطالعه کنید.

و اما اگر به دنبال شناخت این دستگاه و نحوۀ کار آن هستید، باید اطلاعات جامع و درستی از این وسیله را بدست بیاورید. ما در این مطلب به شما کمک می‌کنیم تا هرآنچه که برای شناخت این دستگاه شگفت انگیز لازم است تا بدانید را در اختیار شما قرار می‌دهیم.

از بین بردن میکروارگانیسم‌ها توسط اتوکلاو

قبل از اینکه درمورد نحوۀ کارِ این دستگاه بدانید، بهتر است تا در ابتدا تعریف درستی از استریل کردن که مهم‌ترین وظیفۀ این دستگاه است، داشته باشیم. استفاده از مجموعه روش‌هایی که سبب ازبین‌رفتن میکروارگانیسم‌هایی مثل قارچ و باکتری‌ها می‌شود را فرایند استریل کردن می‌گویند. باتوجه‌به اینکه عوامل انتقال‌دهنده می‌توانند مواردی مختلفی را شامل شوند، فرایند استریل کردن شامل مجموعه فرایندهایی است که سبب از بین بردن تمامی عوامل انتقال‌دهنده بیماری مثل اسپورها و هاگ‌های آلوده‌کننده، باشد.

به طور کلی، استریل کردن به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود که هدف همۀ آن‌ها از بین بردن عوامل آلوده‌کننده می‌باشد. فرایند استریل کردن به طور کلی با فرایند پاک‌سازی تفاوت دارد. در فرایند پاک‌سازی و یا تمیزکردن، شما به دنبال رفع تمامی موارد آلوده‌کننده نیستید؛ این در حالی است که در فرایند استریل کردن شما باید تمامی موارد آلوده‌کننده را رفع کنید. برای اینکه بتوانیم جزئیات بیشتری از اتوکلاو را برای شما بگوییم، نیاز است تا پیش از آن توضیحات کوتاهی در مورد روش‌های استریل، داشته باشیم.

استریل کردن گرمایی مرطوب

همان‌طور که از اسم آن پیداست در این روش از گرما برای از بین بردن میکروارگانیسم‌ها استفاده می‌شود. نکته مهم در این روشِ استریل کردن، مدت‌زمان و همچنین شدت گرمای مورداستفاده می‌باشد. معمولاً با کاهش شدت گرمای اعمال شده، زمان استریل کردن افزایش پیدا می‌کند. استریل کردن با بخار و یا همان بخار مرطوب، رایج‌ترین روش استریل کردن می‌باشد.

این روش یکی از مؤثرترین روش‌های استریل کردن می‌باشد که سبب از بین بردن هاگ‌ها و اسپو‌رهای میکروارگانیسم‌ها می‌شود. اتوکلاوها که موضوع اصلی بحث ما در این نوشته هستند از این روش برای استریل کردن مواد و وسایل آزمایشگاهی استفاده می‌کنند. دمای ایجاد شده در این روش، بسیار بالا بوده، به طوری که دمای ایجاد شده در این وسایل بین ۱۲۱ تا ۱۳۴ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. وجود این درجه حرارت بالا که از طریق بخار داغ ایجاد می‌شود، باعث نابودی هر نوع میکروارگانیسم با هر نوع پوششی می‌شود.

استریل کردن گرمای خشک

در این روش مواد و وسایل در معرض گرمای خشک که همان گرمای شعله و یا حرارت مستقیم می‌باشد، قرار می‌گیرند. با اینکه از برخی جهات این روش برای استریل کردنِ برخی وسایل آزمایشگاهی مثل وسایل فلزی، روش مناسبی می‌باشد؛ اما به دلیل اینکه در این روش حرارت و گرمای مستقیم وجود دارد، نمی‌تواند روش مناسبی برای سایر وسایل غیرفلزی و یا مواد آزمایشگاهی باشد.

استریل کردن با روش فیلتراسیون

این روش مؤثر و البته کاربردی برای استریل کردن مواد آزمایشگاهی برای زمانی است که محدودیت استفاده از گرما در استریل کردن، داریم. برای مثال محیط‌های کشت آزمایشگاهی حاوی پروتئین و مواد مغذی موردنیاز برای رشد سلول‌ها می‌باشند. برای استریل کردن این محیط‌ها شما نمی‌توانید از گرما استفاده کنید.

در این حالت باید از روش‌هایی استفاده شود که با افزایش دما همراه نباشد. در این روش از فیلترها برای استریل کردن استفاده می‌کنند. باوجود اینکه فیلترها تا حد بسیار زیادی سبب از بین بردن میکروارگانیسم‌ها می‌شوند، اما به عقیدهٔ بسیاری از کارشناسان، این روش راهکار صددرصدی برای از بین بردن آلودگی نمی‌باشد.

استریل کردن با پرتوهای پرقدرت

یکی دیگر از روش‌های استریل کردن وسایل آزمایشگاهی، استفاده از پرتوهای پرقدرت می‌باشد که سبب از بین بردن آلودگی‌ها ازروی سطوح می‌شود. توجه به این نکته ضروری می‌باشد که این روش برای ازبین‌بردن آلودگی از مواد آزمایشگاهی مناسب نبوده و مهم‌ترین کاربرد آن ازبین‌بردن آلودگی‌های ویروسی و باکتریایی ازروی سطوح می‌باشد. باتوجه‌به این موضوع، این روش معمولاً در کنار روش اتوکلاو مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ زیرا از نظر علمی روش مطمئنی برای از بین بردن آلودگی نمی‌باشد.

نتیجه‌گیری بخش اول

به طور کلی روش استریلیزاسیون یکی از مهم‌ترین روش‌های آزمایشگاهی می‌باشد که سال‌هاست توسط آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مورداستفاده قرار می‌گیرد. باتوجه‌به اینکه مواد و وسایل متفاوتی در آزمایشگاه‌ها موجود است؛ بنابراین از روش‌های متفاوتی برای استریل کردن مواد و وسایل آزمایشگاهی استفاده می‌شود. یکی از بهترین و مؤثرترین روش‌ها برای استریل کردن مواد آزمایشگاهی، استفاده از روش گرمای مرطوب می‌باشد. اتوکلاوها از این روش برای استریل کردن استفاده می‌کنند.

کاربردهای مختلف اتوکلاو

همان‌طور که در مطلب قبل هم به آن اشاره شد، مهم‌ترین کاربرد این دستگاه، استفاده از آن برای فرایند استریل کردن مواد و وسایل می‌باشد. به طور کلی می‌توان گفت که این وسیله آزمایشگاهی برای ایجاد روند استریلیزاسیون کلیه وسایلی می‌باشد که ضرورت دارد تا به‌صورت استریل و بدون آلودگی مورداستفاده قرار بگیرند. باتوجه‌به این موضوع، این وسیله کاربرد فراوانی در موارد ذکر شده در زیر را دارد.

• آزمایشگاه‌ها: برای استریل کردن وسایلی که برای کشت باکتری‌ها به کار می‌روند.
• مرکز کلینیکی: برای استریل کردن ابزارهای مورداستفاده در کلینیک‌ها
• بیمارستان‌ها: برای استریل کردن وسایل جراحی
• مراکز تحقیقاتی: برای استریل کردن وسایل و مواد مورد استفاده در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی

یکی دیگر از کاربردهای اتوکلاو‌، نقش آن در پیش دفع مواد و وسایل آزمایشگاهی می‌باشد. برخی مواد وسایل آزمایشگاهی به‌ویژه موادی که کشت میکروبی در آن‌ها صورت‌گرفته است، بسیار خطرناک می‌باشند و می‌بایست قبل از دفع شدن در اتوکلاو قرار بگیرند تا ترکیبات آلوده به میکروب در آن‌ها از بین برود.

اتوکلاوهای آزمایشگاهی

این اتوکلاوها در سایزهای ۲۵، ۵۰، ۷۵ و یا ۱۰۰ لیتری وجود دارند و بر اساس حجم کار موجود در آزمایشگاه‌ها حجم‌های متفاوتی از آن‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد. جنس این نوع وسیله، تماماً از جنس استیل می‌باشد و مجهز به برد دیجیتال برای تنظیم شدت گرما و زمان است که دارای سیستم مصرف بهینه انرژی با راندمان بالا می‌باشد.

این نوع اتوکلاوها می‌بایست دارای شیر اطمینان و گواهی صلاحیت عملکرد باشند. وجود این مشخصه برای اتوکلاوهای آزمایشگاهی بسیار مهم و قابل‌توجه می‌باشد، چرا که عملکرد درست این نوع وسیله تأثیر بسیار زیادی در نبود آلودگی در انجام تکنیک‌های آزمایشگاهی دارد. معمولاً برای کار با این نوع وسیله‌ها از زمان بیشتر با شدت دمای پایین‌تری استفاده می‌شود، به این دلیل که وسایل آزمایشگاهی بیشتر به‌صورت وسایل پلاستیکی بوده که مقاومت پایین‌تری در برابر حرارت بالا دارند و وجود دمای بالا می‌تواند سبب ایجاد آسیب در آن‌ها شود.

اتوکلاو بیمارستانی

وجود دو سیکل دمایی ۱۲۱ و ۱۳۴ در این نوع، بسیار مهم و کاربردی می‌باشد. معمولاً این نوع به‌صورت تک درب و یا دو درب موجود هستند. وجود شیر اطمینان و بُرد دیجیتال برای این نوع اتوکلاوها بسیار مهم و کاربردی می‌باشد. برای کار با این نوع تجهیزات، از شدت دمایی بالا و زمان کوتاه استفاده می‌شود.

علت اصلی این موضوع هم این است که مواد و وسایل بیمارستانی معمولاً یا به‌صورت فلزی می‌باشند و یا به‌صورت الیاف پارچه‌ای هستند. به دلیل حجم کار بالای بیمارستان‌ها معمولاً زمانی زیادی برای انجام استریل کردن وسایل وجود نداشته و معمولاً افراد، فرصت کافی برای استریل کردن وسایل با دمای پائین را ندارند؛ بنابراین وجود شدت دمایی بالا در این وسایل بسیار مهم و کاربردی است.

اتوکلاو کلینیکال

این نوع هم دارای درب اتوماتیک و هم دارای درب دستی هستند. جنس بدنه در این نوع، تمام استیل می‌باشد. ورودی هوای اتاقک در این نوع دارای فیلتر بوده که همین موضوع تأثیر بسیار زیادی بر فرایند استریل کردن در این نوع اتوکلاوها را دارد. نسبت به دو نوع قبلی، دارای ابزارهای پیشرفته‌تری می‌باشد و تکنولوژی به‌کاررفته در آن جدید‌تر و امروزی‌تر می‌باشد.

معمولاً این نوع دارای حجم‌های ثابتی هستند. علت آن هم این است که بر خلاف دو نوع قبلی که میزان حجم کار، تعیین‌کننده حجم مورداستفاده بوده؛ اما در این نوع، حجم کار تقریباً ثابت بوده و نیازی به طراحی این دستگاه با حجم‌های مختلف نمی‌باشد.

اتوکلاو دندانپزشکی

ظاهر این اتوکلاوها کاملاً متفاوت از نوع آزمایشگاهی و بیمارستانی می‌باشد. باتوجه‌به اینکه در مطب‌های دندانپزشکی معمولاً حجم مواد و وسایل مورداستفاده بسیار کم و در حد نیاز روزانه می‌باشد، این نوع در حجم پایین طراحی شده و باتوجه‌به تکنولوژی به‌کاررفته در آن جدیدتر و به‌روزتر می‌باشد و همچنین دارای مخزن تمام استیل و درب اتوماتیک می‌باشند.

این اتوکلاوها دارای ۵ سیکل کاری و سیکل‌های دمایی ۱۲۱ و ۱۳۴ هستند. این نوع معمولاً به‌صورت رومیزی و افقی وجود دارند و که نوع روی میزی آن کاربرد بیشتری در مطب‌های دندان‌پزشکی دارد.

نتیجه گیری قسمت دوم

به طور کلی کاربرد اصلی اتوکلاوها از بین بردن میکروارگانیسم‌های موجود در مواد و وسایل مورداستفاده در مراکز می‌باشد که وجود آلودگی می‌تواند تأثیرات بسیار بدی در روند کار در این مراکز داشته باشد؛ بنابراین این وسیله، کاربرد فراوانی در بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها و مراکز آزمایشگاهی و تحقیقاتی دارد.

باوجوداینکه کاربرد این وسیله در این مراکز یکسان می‌باشد، اما با توجه نوع مواد و وسایل مورداستفاده و همچنین حجم میزان کار در این مراکز، نوع اتوکلاوهای مورداستفاده هم متفاوت می‌باشد.

چگونگی کارکردن با اتوکلاوها

برای کارکردن با این وسیله، انجام مراحل زیر الزامی می‌باشد.

1. وصل کردن این دستگاه به برق شهر اولین اقدام برای کارکردن با این وسیله می‌باشد. به طور کلی همۀ اتوکلاوها با برق ۲۲۰ ولت و ولتاژ ۵۰ هرتز کار می‌کنند که البته باتوجه به اینکه حجم وسیله چه اندازه باشد، میزان ولتاژ مورد نیاز کمی متفاوت خواهد بود؛ اما به طور کلی ولتاژ موردنیاز برای همه اتوکلاوها در همین حد می‌باشد. معمولاً توصیه می‌شود درصورتی‌که ولتاژ برق مورداستفاده متغیر است، از ترانسفورماتور برای تأمین ولتاژ موردنیاز استفاده شود.
2. مرحله دوم و البته مهم‌ترین مرحله، تأمین آب موردنیاز برای کار این دستگاه می‌باشد. برای این منظور می‌توانید درب وسیله را بازکرده و سپس سینی را خارج کنید و پلیت حاوی آب را تا حد ماکزیمم با آب پر کنید، سپس وسایل را درون آن گذاشته و درب آن را ببندید. این دستگاه بسیار حساس به میزان آب موجود در آن می‌باشد. درصورتی‌که آب موجود در آن کمتر از حد استاندارد باشد، نمایشگر دستگاه هشدار داده و در نتیجه نیاز خواهد بود که دوباره به آن آب اضافه کنیم.
3. پس از اینکه آب موردنیاز وسیله تأمین شد، می‌بایست شدت دمایی وسیله و همچنین زمان موردنیاز برای آن بر روی وسیله ثبت شود. سپس کلمۀ ON را بزنید. اگر دستگاه به‌درستی آبگیری شده باشد، باقی مراحل به‌صورت خودکار بر روی وسیله انجام می‌شود. درصورتی‌که نیاز بود تا زمان دستگاه را تغییر دهید، در حین کار دستگاه هم می‌توانید به‌راحتی آن را انجام دهید.

نکات مهم در هنگام استفاده از اتوکلاوها

1. قبل از خشک‌شدن مواد و وسایل، نباید آن را از اتوکلاو خارج کنید. در زمانی که آب هنوز بر روی وسایل وجود دارد، به این معنی است که کار این دستگاه به‌درستی انجام نشده است و فرایند استریل کردن به‌صورت کامل طی نشده است. انجام همه پروسه در این دستگاه بسیار مهم و حیاتی بوده و درصورتی‌که همۀ پروسه‌ها به‌درستی انجام نشوند، نشان‌دهندهٔ این است که همۀ میکروارگانیسم‌ها به طور کامل بر روی وسایل پاک نشده‌اند؛ بنابراین خشک بودن وسایل موجود در این دستگاه نشان از اتمام کار دستگاه و طی شدن تمامی مراحل می‌باشد.
2. وجود آب کافی برای دستگاه بسیار مهم می‌باشد. البته توجه به این نکته ضروری می‌باشد که بیشتر از سه‌چهارم دستگاه نباید پرازآب باشد، چرا که این موضوع سبب افزایش بخار بیش از حد در داخل دستگاه شده که می‌تواند در طولانی‌مدت سبب افزایش استهلاک دستگاه شود.
3. تا حد ممکن از قراردادن وسایل نوک‌تیز در این دستگاه خودداری کنید. درصورتی‌که نیاز است تا وسیله نوک تیزی را با استفاده از این دستگاه استریل کنید، حتماً از کیسه‌های مخصوص اجسام نوک‌تیز استفاده کنید. قراردادن اجسام نوک‌تیز در این دستگاه سبب آسیب به وسایل دیگر موجود در اتوکلاو می‌شود. مخصوصاً اگر وسایل پلاستیکی را قرار است استریل کنید، تا حد ممکن از قراردادن وسایل نوک‌تیز همراه این نوع وسایل خودداری کنید.
4. اگر قصد استریل کردن وسایل پلاستیکی را دارید، توجه به این نکته ضروری است که همۀ وسایل پلاستیکی قابل استریل کردن با این دستگاه نبوده و درصورتی‌که مواد پلاستیکی غیر قابل اتوکلاو در این دستگاه قرار بگیرد، وجود دما و فشار بالا ممکن است سبب تغییر شکل وسیله موردنظر شود.
5. کیسه‌هایی که در داخل دستگاه قرار می‌گیرند، باید به‌صورت شُل و آزاد باشند، درصورتی‌که به هر دلیلی کیسه‌ها را به‌صورت فشرده در دستگاه قرار دهید، ممکن است سبب ایجاد تغییر در حالت وسایل موجود در دستگاه شود. مخصوصاً اگر قرار است وسایل پلاستیکی را استریل کنید، باید توجه داشته باشید که وجود فاصله مناسب بین وسایل بسیار مهم می‌باشد. آزاد بودن کیسه‌ها در داخل دستگاه سبب می‌شود تا بخار آب از بین وسایل عبور کرده که این خود سبب ازبین‌رفتن تمامی میکروارگانیسم‌های آلوده موجود بر روی وسایل می‌شود.
6. با وجود توانایی بالای بخار آب در از بین بردن میکروارگانیسم‌های موجود بر روی مواد و وسایل، باتوجه‌به اینکه بخار آب قابلیت نفوذ در چربی‌ها را ندارد، شما نمی‌توانید مواد چرب را با استفاده از این دستگاه استریل کنید؛ بنابراین درصورتی‌که مواد و وسایل چرب دارید، می‌بایست تکنیک دیگری برای استریل کردن آن‌ها استفاده کنید.
7. درصورتی‌که قرار است آب مقطر و یا سرم‌های مختلف را استریل کنید، سعی کنید یک‌سوم وسیله مورد نظرتان خالی باشد؛ زیرا درصورتی‌که بطری مایع کاملاً پر باشد، امکان ایجاد بخار و استریل شدن در آن کاهش‌یافته و همین مورد سبب کاهش فرایند استریلیزاسیون می‌شود. همچنین پر بودن وسیله موردنظر ممکن است سبب ایجاد شکستگی و یا آسیب در آن شود.
8. توجه به این نکته ضروری می‌باشد که حتماً اتوکلاو را در داخل آزمایشگاه و یا در محیط‌هایی مثل کلینیک‌ها، بیمارستان‌ها در محیط‌های خاص که از قبل تعیین شده است، نگهداری کنید. از جابه‌جاکردن وسیله خودداری کنید، چون با هر بار جابه‌جاکردن این وسیله، سبب جابه‌جایی در اجزای موجود در دستگاه شده که می‌تواند در طولانی‌مدت سبب کاهش طول عمر دستگاه شود.
9. باوجوداینکه دمای بالا نقش مهمی در از بین بردن میکروارگانیسم‌ها دارد؛ اما این موضوع به این معنا نیست که وجود دمای بالا به‌تنهایی می‌تواند سبب از بین بردن تمامی میکروارگانیسم‌ها شود. وجود دو فاکتور دما و زمان هر دو به یک اندازه در استریل کردن مواد و وسایل، تأثیرگذار می‌باشند؛ بنابراین این وسیله برای استریل کردن مواد و وسایل، نیازمند حداقل زمان ۳۵ تا ۴۵ دقیقه می‌باشد. درصورتی‌که در استفاده از این وسیله، زمان کمی برای استریل کردن در نظر گرفته شود، نمی‌تواند کارایی درستی در از بین بردن میکروارگانیسم‌ها داشته باشد.
10. پس از اتمام کار با دستگاه می‌بایست در ابتدا آن را خاموش کنید و صبر کنید تا بخار دستگاه خارج شود. توجه به این نکته ضروری می‌باشد که این دستگاه‌ها به دلیل داشتن دمای بالا و آب‌ِ، داریِ فشار بالای از بخار هستند و بازکردن سریع آن‌ها پس از خاموش شدن دستگاه می‌تواند بسیار خطرناک باشد؛ بنابراین می‌بایست صبر کنید تا فشار دستگاه به صفر برسد، سپس درب دستگاه را باز کنید.
11. توجه به این نکته ضروری می‌باشد که در هنگام کار با این دستگاه، رعایت نکات ایمنی ضروری می‌باشد؛ بنابراین تا زمانی که دمای دستگاه به حالت اولیه قرار نگرفته باشند از بازکردن درب دستگاه خودداری کنید. در هنگام بازکردن درب دستگاه، صورت خود را دور از دستگاه نگه دارید تا بخارهای موجود در دستگاه سبب سوزش پوست صورت نشود. باتوجه‌به اینکه وسایل موجود در دستگاه دارای دمای بالای هستند، برای برداشتن آن‌ها حتماً از دستکش‌های پارچه‌ای ضخیم، استفاده کنید.
12. یکی از وسایل بسیار پرکاربرد و البته مهم مراکز آزمایشگاهی، اتوکلاو می‌باشد. این وسیله وظیفۀ استریل کردن مواد و وسایل آزمایشگاهی را بر عهده دارد. باوجود اینکه این وسیله را به‌عنوان دستگاه آزمایشگاهی می‌شناسند، اما این دستگاه کاربرد فراوانی در مراکز کلینیکی و بیمارستان‌ها دارد.

با توجه این‌که محل مورد استفادۀ این نوع دستگاه متفاوت بوده، به همین منظور، اتوکلاوهای آزمایشگاهی، بیمارستانی و کلینیکی با یکدیگر متفاوت می‌باشند؛ اما وجه مشترک آن‌ها مکانیسمی می‌باشند که آن‌ها برای استریل کردن مواد و وسایل آزمایشگاهی استفاده می‌کنند.

مکانیسم مورداستفاده در این دستگاه، گرمای مرطوب می‌باشد. باتوجه‌به اینکه این دستگاه از بخار فشرده و داغ برای استریل کردن مواد و وسایل استفاده می‌کند، نکته مهم در استفاده از این دستگاه، رعایت اصول ایمنی می‌باشد؛ بنابراین در صورت خاموش شدن دستگاه در ابتدا اجازه دهید تا گرما و بخار دستگاه خارج شود و دستگاه به فشار صفر برسد، سپس اقدام به بازکردن درب دستگاه کنید.